O przepraszaniu

Przepraszam to jedno trzech trudnych słów, do których należą też proszę i dziękuję. Wypowiedzenie każdego z nich wymaga jakieś formy pokory. Ale chyba jednak to pierwsze jest najtrudniejsze, zwłaszcza gdy ma przynieść pożądane skutki, czyli zadośćuczynić wyrządzonej krzywdzie, zaniedbaniu, uchybieniu, obrazie.

Mówi się, że kto od razu dziękuje, dwa razy dziękuje. Jak to jest z przepraszaniem? Pamiętamy słynne „Przepraszam” wypowiedziane przez Aleksandra Kwaśniewskiego z trybuny sejmowej na początku parlamentarnej kadencji 1993 – 1997, kiedy to postkomunistyczna koalicja Sojusz Lewicy Demokratycznej, której główny trzon stanowiła dzierżąca schedę po PZPR Socjaldemokracja Polska, wygrała wybory w zaledwie cztery lata od upadku komunizmu, a jej lider uzyskał aż 148 553 glosy, największą liczbę w kraju. „Przepraszam” Kwaśniewskiego było skierowane do tych, którzy zostali pokrzywdzeni przez władze PRL, ale wątpię czy komukolwiek z nich przyniosło choć cień pozytywnego odczucia. Było po pierwsze bardzo spóźnione, lakoniczne i zostało wypowiedziane w sytuacji, gdy ci, którzy mieli za co przepraszać, triumfowali. Triumfowali nad tymi, których komunizm krzywdził, a postkomunizm cynicznie obarczył winą za społeczne koszty dźwigania gospodarki z ruiny. To „przepraszam” było bardziej wyrazem pychy, niż skruchy.

Samo słowo „przepraszam” może być różnie wypowiedziane. Z dzieciństwa pamiętam, jak mama strofowała mnie i moją siostrę, gdy – przepraszając za to, co zbroiłyśmy albo zaniedbałyśmy – zaraz zaczynałyśmy się tłumaczyć, czasem to tłumaczenie przesłaniało samo słowo „przepraszam”. Mama strofowała nas słusznie, bo zwykle brakowało nam skruchy.

Poczucie winy jest nieodłącznym elementem przepraszania, które jest szczere, a nie rytualne.

Żal za grzechy jest przecież jednym z warunków uzyskania rozgrzeszenia w sakramencie pokuty, a więc nie tylko uznanie własnej winy i jej wyznanie, ale i skrucha.

Przeprosiny mogą być też wymuszone wyrokiem sądu, wtedy w istocie są karą finansową, bo najczęściej zamieszczenie przeprosin w jakiejkolwiek gazecie, a zwłaszcza w telewizji, kosztuje. Z prawdziwym „przepraszam” nie ma to wiele wspólnego. Zdarzyło się, że oświadczenie z przeprosinami zamieścił pozywający na swój koszt po prawomocnej decyzji sądu apelacyjnego, a potem w kolejnym procesie domagał się zwrotu poniesionych wydatków w wysokości 24 tys. zł. Tak się stało w jednym z licznych procesów, które wytoczył Lech Wałęsa Krzysztofowi Wyszkowskiemu i wprawdzie w zamieszczonej na antenie TVN w programie informacyjnym i bloku reklamowym planszy z oświadczeniem padły słowa „przepraszam Lecha Wałęsę”, to czy było przeproszenie za zarzut współpracy z SB? Przecież Wyszkowski nigdy z tego się nie wycofał.

Czasem słyszymy, że ktoś przeprasza tych, których jego słowa albo postępowanie mogło urazić. Jak tak przeprasza, to znaczy, że nie ma świadomości, że ono uraziło, że było w tym cokolwiek złego, tylko jakiś wrażliwiec poczuł się urażony, więc trzeba mu coś rzucić na odczepnego. To jest takie „przepraszam”, bez poczucia winy czy świadomości niestosowności tego, czym się uraziło. Powtórzę raz jeszcze, poczucie winy, skrucha są nieodłącznym elementem przepraszania. Bez tego jest pustym gestem.

Przywołam tu przykład całkiem ostatni gest pewnej pani poseł. To prawda, że ku mojemu zgorszeniu, opozycja i wspierające ją media przegrzewają ten temat, licząc zapewne na to, że stanie się on „ośmiorniczką do trumny” obozu rządzącego, jak to zgrabnie określił w swoim dowcipnym felietonie Robert Górski. Ale historia tego nieszczęsnego gestu Joanny Lichockiej, a zwłaszcza tego, co po nim nastąpiło, jest w jakimś sensie modelowym przykładem, jak nie przepraszać. Bo sam gest był wyrazem triumfu połączonego z pogardą, a co gorsze  towarzyszył temu cyniczny kamuflaż. A potem już było tylko gorzej, bo najpierw pani poseł po sztubacku się tłumaczyła, a przeprosiła dopiero wtedy, kiedy negatywna ocena, tego co zrobiła, zaczęła płynąć także z jej własnego obozu politycznego. A więc do wypowiedzenia słowa „przepraszam” została niejako zmuszona przez zaistniałą sytuację. Przeprosiła tych, którzy poczuli się urażeni jej gestem. Ja nie poczułam się urażona, mnie obraziło to, co robiła potem, bo jej infantylne tłumaczenie obrażało inteligencję normalnych ludzi. Obrażało moją inteligencję. Podobnie infantylne i nieprzekonujące było tłumaczenie kandydata na urząd prezydenta Szymona Hołowni po opublikowaniu przez jego sztab spotu wyborczego. Nieprzekonujące i wymuszone przez zaistniałą sytuację.

Prawdę mówiąc, jeżeli ktoś z polityków lub dziennikarzy naprawdę mnie obraża, to przede wszystkim wtedy, gdy czuję, że traktuje mnie jak głupca, jak „ciemny lud”, który wszystko kupi.