Kuźnia wolności

Od ponad tygodnia w holu Instytutu Matematycznego Uniwersytetu Wrocławskiego eksponowana jest wyjątkowa wystawa. To opowieść o ludziach Wydziału Matematyki, Fizyki i Chemii Uniwersytetu Wrocławskiego w okresie komunistycznego zniewolenia, o niezłomnej, często heroicznej postawie wielu pracowników i studentów, ich zaangażowaniu w różne formy działalności opozycyjnej, o ich losach wpisanych w historię Polski.

Przygotowana została przez grupę byłych działaczy NZS, których zmobilizował i zachęcił do współpracy informatyk Piotr Krukowski – entuzjasta amator, pełen zapału i determinacji, by ten projekt doprowadzić do końca. „Szajka”, bo tak nazwał on grupę ludzi, którzy przy przygotowaniu wystawy pracowali, dotarła do wielu dokumentów, zgromadziła spory materiał faktograficzny i zdjęciowy, a profesjonalny warsztat badawczy zastąpił zapał i mocne postanowienie upamiętnienia ludzi i ich dzieła.  Udało im się jednak pokazać, że nie tylko na mapie Wrocławia, ale nawet całej Polski, Wydział MatFizChem był absolutnie wyjątkowy pod względem zaangażowania w walce z komuną i niezłomnej postawy w trudnych latach 1945–1956, a także w przełomowych momentach 1968 i 1976 roku, zwłaszcza w dekadzie lat osiemdziesiątych. Najbardziej zaangażowani w działalność podziemną pracownicy Politechniki Wrocławskiej, uważanej za bastion oporu, też wywodzili się z uniwersyteckiego Wydziału Matematyki, Fizyki i Chemii, jak chociażby fizyk dr Kornel Morawiecki (twórca Solidarności Walczącej, aktywny opozycjonista już od 1968 roku), matematyk prof. Andrzej Kisielewicz (działacz Solidarności Walczącej), fizyk Jan Pawłowski (twórca podziemnego kontrwywiadu), fizyk Marek Muszyński (przewodniczący RKS „Solidarności” Regionu Dolny Śląsk) czy dr Tomasz Wójcik (jego następca) itp.

Wystawa prezentuje zaangażowanie pracowników i studentów MatFizChemu w walkę o wolną Polskę, począwszy od maja 1946 roku, kiedy to w podnoszącym się z gruzów Wrocławiu młodzież szkolna i akademicka wzięła udział w manifestacjach z okazji rocznicy Konstytucji 3 Maja, a następnie w strajkach solidarnościowych z aresztowanymi studentami Krakowa. Działalność studentów i pracowników wydziału splata się w naturalny sposób z wydarzeniami w kraju wówczas i w latach następnych, które wyznaczane są przez daty: czerwiec i październik 1956 roku, marzec 1968 roku, czerwiec 1976 i maj 1977 roku, kiedy to powstaje Studencki Komitet Solidarności, poprzez różne inne formy aktywności opozycji przedsierpniowej, po karnawał „Solidarności” i okres stanu wojennego oraz lata późniejsze, aż do przełomu w 1989 roku. Wielu pracowników i studentów MatFizChemu zapisało chwalebne karty historii, lista ich nazwisk zamieszczonych na wystawie jest długa, choć zapewne niepełna. Podobnie jak lista tych osób, których dotknęły represje: internowanie, areszt, procesy sądowe i więzienie. Wielu z bohaterów tamtych lat odnalazło się po 1989 roku w polityce, w działalności samorządowej i w mediach. O tym wszystkim opowiada wystawa „Kuźnia wolności”. Jest to fascynująca historia nakreślona przez pracowników i studentów Wydziału Matematyki Fizyki i Chemii wpisana w dzieje Polski. Nie jest przesadą nazwanie jej chwalebną.

Wystawa przypomina fakty i ludzi z perspektywy studentów, bowiem dawni działacze NZS ją przygotowali, dlatego widoczne są wyraźne dysproporcje w opowieści na temat działalności ówczesnych organizacji studenckich, a ludzi po studiach, pracowników Wydziału MatFizChem i absolwentów, zatrudnionych np. na Politechnice Wrocławskiej czy w innych miejscach pracy.

Lata 1978–1979 to czas powstawania różnorodnych grup i inicjatyw opozycyjnych, a Wrocław, w którym prym wiódł uniwersytecki MatFizChem, był jednym z najbardziej prężnych pod tym względem ośrodków. Oprócz Studenckiego Komitetu Solidarności, któremu sporo miejsca poświęcono na wystawie, działał Komitet Samoobrony Społecznej Ziemi Dolnośląskiej, czyli lokalna mutacja KSS KOR. Dołączyli do niego później: Jerzy Filak, Stanisław Huskowski, Aleksander Gleichgewicht i Jan Waszkiewicz, wszyscy z MatFizChem. Brak na wystawie informacji o Latającym Uniwersytecie, który przekształcił się w Towarzystwo Kursów Naukowych. Jego sygnatariuszami byli m.in. matematycy prof. Roman Duda i doc. Bolesław Gleichgewicht. Nie znalazła się też na wystawie informacja o „Biuletynie Dolnośląskim”, którego twórcą był Jan Waszkiewicz. Przejął potem redakcję tego czasopisma Kornel Morawiecki, a środowisko skupione wokół niego było jednym z najbardziej prężnych i twórczych wrocławskich grup opozycyjnych. Z „Biuletynem Dolnośląskim” związani byli m.in.: fizycy Jerzy Przystawa, Zbigniew Oziewicz, Jan Pawłowski oraz matematyk Wiesław Cupała.

Środowiska opozycyjne skupiały też Kluby Inteligencji Katolickiej i duszpasterstwa akademickie, o których wspomina wystawa. Coraz większym zainteresowaniem cieszyły się też organizowane co roku Tygodnie Kultury Chrześcijańskiej, w których istotną rolę odgrywał fizyk Maciej Zięba, późniejszy znany dominikanin, oraz profesor Józef Łukaszewicz, rektor w latach 1981–1982. Niemniejsze znaczenie w środowisku wrocławskiej opozycji miało Duszpasterstwo Ludzi Pracy, w którym z kolei zaangażowany był fizyk Jerzy Przystawa, aktywny także w Komitecie Pomocy Internowanym i ich Rodzinom oraz w założonej przez siebie Oficynie Niepokornych.

Brak na wystawie informacji o działalności Regionalnego Komitetu Strajkowego „Solidarności”, który działał nieprzerwanie od 13 grudnia 1981 roku do roku 1990, co było ewenementem w skali kraju, a stało się to za przyczyną kolejnych, po wpadce Józefa Piniora w kwietniu 1983 roku, przewodniczących wywodzących się z MatFizChemu: fizyka Marka Muszyńskiego, astronoma Eugeniusza Szumiejki i chemika Tomasza Wójcika.

Oprócz wzmianki przy nazwiskach w wykazie osób, które uniknęły internowania, nie ma na wystawie choćby krótkiego akapitu na temat Radia RKS „Solidarność”, które założył i nim kierował matematyk Tadeusz Jakubowski (prywatnie mój mąż), a potem przejął po nim kierownictwo radia astronom Tadeusz Kozar, jest natomiast sporo o radiu NZS, które odegrało jednak dużo mniejszą rolę i miało znacznie mniejszy zasięg.

Podobnie oprócz adnotacji przy nazwiskach, nie ma informacji o pobraniu przez fizyka Stanisława Huskowskiego z NBP 80 mln zł „Solidarności” i zdeponowaniu ich u metropolity wrocławskiego abp. Henryka Gulbinowicza, a także o działalności skarbnika RKS Kazimierza Jerie (prywatnie mojego szwagra), który te pieniądze partiami z kurii pobierał, ukrywał w swoim mieszkaniu, przekazywał działaczom i je rozliczał.

Na wystawie powinno być także miejsce na szerszą niż tylko wzmianka przy nazwisku informację o podziemnym kontrwywiadzie, którego twórcą był fizyk Jan Pawłowski. Więcej o tym wyjątkowym przedsięwzięciu w skali nie tylko kraju, ale i nieznanego w państwach komunistycznych w artykule mojego i mojej siostry autorstwa na portalu Wszystko Co Najważniejsze Jan Pawłowski. Twórca podziemnego kontrwywiadu  [LINK].

Z plansz na wystawie możemy dowiedzieć się, jakie stanowisko wobec Okrągłego Stołu miał wrocławski NZS, ale o tym, że do bojkotu częściowo wolnych wyborów wezwał RKS kierowany przez Tomasza Wójcika, a także Solidarność Walcząca, założona i kierowana przez Kornela Morawieckiego, już nie. Podobnie nie ma najmniejszej wzmianki na temat apelu o udział w czerwcowych wyborach jawnie działającej Regionalnej Komisji Wykonawczej „Solidarności”, instytucji konkurencyjnej wobec podziemnego RKS, w którym czołową rolę odgrywał fizyk Ludwik Turko.

Nie znajdziemy też informacji o Ruchu na rzecz Demokratycznych Wyborów w NSZZ „Solidarność”, założonym przez Jerzego Przystawę. To jego nacisk sprawił, że kierowana przez prof. Andrzeja Wiszniewskiego Komisja Wyborcza „Solidarności” Regionu Dolny Śląsk, w której miałam zaszczyt pracować, przyjęła regulamin wyborczy według demokratycznych zasad, obowiązujących w 1981 roku. Zespołem, który opracowywał ów regulamin, kierował Tomasz Wójcik, a ja byłam jego członkiem, więc te spory i ostatecznie przyjęte rozwiązania znam od środka.

To tylko niektóre fakty, te przywołane z pamięci. Zapewne badania prowadzone przez profesjonalnych historyków, mających dostęp do archiwów, wydobyły ich znacznie więcej.

Mimo tych braków i niedociągnięć amatorsko przygotowana wystawa stanowi przełom, pokazuje bowiem, jak wielki wkład w działalność opozycyjną mieli ludzie wywodzący się z Wydziału Matematyki, Fizyki i Chemii Uniwersytetu Wrocławskiego.

W uroczystym otwarciu wystawy, które odbyło się w sobotnie przedpołudnie 6 maja w Instytucie Informatyki, wzięło udział ponad 60 osób, a wśród nich wojewoda dolnośląski chemik Jarosław Obremski, rektor Uniwersytetu Wrocławskiego fizyk prof. Robert Olkiewicz oraz dwaj z trójki dziekanów wydziałów powstałych z MatFzChemu: prof. Tomasz Jurdziński – dziekan Wydziału Matematyki i Informatyki, oraz prof. Michał Tomczak – dziekan Wydziału Fizyki i Astronomii. Było ciepło serdecznie i wspominkowo.

Oprócz licznych anegdot z czasów konspiry, które przywoływali zabierający głos dyskutanci, jak choćby to, że oprawione podziemnie wydane książki w okładki dzieł Lenina uniknęły zarekwirowania podczas rewizji dokonanej przez Służbę Bezpieczeństwa, była okazja do uzupełnienia informacji zamieszczonych na planszach.

Zabierając głos przypomniałam o „Liście 33” w obronie uwięzionych działaczy KSS KOR, który powstał z inicjatywy matematyka prof. Stanisława Hartmana (pisałam o nim szerzej w tekście pt. Mąciciele [LINK]).

Przy mikrofonie troje spośród pięciu członków Kancelarii; od prawej Tadeusz Jakubowski, Maria Dębowska i Kazimierz Jerie, a przy stole Piotr Krukowski

Mój mąż Tadeusz Jakubowski przypomniał natomiast o powołanej przez nieżyjącego dziś fizyka Jerzego Czyżewskiego pięcioosobowej Kancelarii do obsługi podziemnego RKS, w której zasiadał. Zaprosił do zabrania głosu obecnych na sali dwóch jej członków, fizyków Kazimierza Jerie i Marii Dębowskiej. Była okazja do przypomnienia historii 80 mln zł (przypominam przy okazji teksty mojej siostry Marii Wanke-Jerie 80 milionów to też moja historia [LINK], 80 milionów to też moja historia (II) [LINK], 80 milionów to też moja historia (III) [LINK]).

Dobrze, że była możliwość poprawienia czterech z 18 prezentowanych plansz, które zostały ponownie wydrukowane i na jednej z nich znalazła się krótka informacja na temat „Listu 33”. Przy ekspozycji wystawy w kolejnych miejscach, czyli w Instytucie Matematycznym, na Wydziale Fizyki i Astronomii, a potem w Bibliotece Głównej Uniwersytetu Wrocławskiego już są eksponowane te nowe, poprawione plansze.

Wystawa nie zamyka badań nad historią opozycyjnej działalności ludzi i środowisk Wydziału MatFizChem Uniwersytetu Wrocławskiego, a raczej je otwiera. Historia ta zasługuje na profesjonalne opracowanie, na solidną monografię wydaną przez Instytut Pamięci Narodowej. Może ta wystawa stanie się do tego inspiracją.

W każdym razie Piotrowi Krukowskiemu i jego „szajce” należą się wielkie słowa uznania. Chapeau bas!